Class 8 Science Chapter 5 Swadhyay
Class 8 Science Chapter 5 Swadhyay. Std 8 Science Chapter 5 Swadhyay. ધોરણ 8 વિજ્ઞાન વિષયના એકમ 5 નું સ્વાધ્યાય વાંચી અને લખી શકશો. ધોરણ 8 વિજ્ઞાન પાઠ 5 સ્વાધ્યાય.
| ધોરણ : | 8 |
| વિષય : | વિજ્ઞાન |
| એકમ : 5 | વનસ્પતિઓ અને પ્રાણીઓનું સંરક્ષણ |
સ્વાધ્યાય
પ્રશ્ન 1. ખાલી જગ્યા પૂરો :
(a) એવું ક્ષેત્ર જ્યાં પ્રાણીઓ પોતાના કુદરતી નિવાસમાં સુરક્ષિત હોય છે. તેને…………કહેવાય છે.
ઉત્તર : વન્ય પ્રાણી અભયારણ્ય
(b) કોઈ નિશ્ચિત સ્થાને જોવા મળતી જાતિને………કહે છે.
ઉત્તર : સ્થાનિક જાતિ
(c) પ્રવાસી પક્ષીઓ દૂરના વિસ્તારોમાંથી………પરિવર્તનના કારણે ઊડીને આવે છે.
ઉત્તર : વાતાવરણીય
પ્રશ્ન 2. નીચેનાનો તફાવત સ્પષ્ટ કરો :
(a) વન્ય પ્રાણી અભયારણ્ય અને જૈવાવરણ આરક્ષિત વિસ્તાર
ઉત્તર :
વન્ય પ્રાણી અભયારણ્ય
(1) વન્ય પ્રાણીઓને તેમના કુદરતી નિવાસમાં સુરક્ષિત અને સંરક્ષિત રાખવા માટેના વિસ્તારને વન્ય પ્રાણી અભયારણ્ય કહે છે.
(2) તેમાં પ્રાણીને પકડવા કે તેમના શિકાર પર પ્રતિબંધ હોય છે.
જૈવાવરણ આરક્ષિત વિસ્તાર
(1) જે-તે ક્ષેત્રની જૈવવિવિધતા અને સંસ્કૃતિને જાળવી રાખવામાં સહાયક વિસ્તારને જૈવાવરણ આરક્ષિત વિસ્તાર કહે છે.
(2) તેમાં અન્ય ઘણાં અભયારણ્ય અને રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન સમાયેલાં હોય છે.
(b) પ્રાણીસંગ્રહાલય અને વન્ય પ્રાણી અભયારણ્ય
ઉત્તર :
પ્રાણીસંગ્રહાલય
(1) તેમાં પ્રાણીઓને બંધનાવસ્થામાં રાખવામાં આવે છે.
(2) તેમાં કુદરતી વસવાટની સમકક્ષ કૃત્રિમ વસવાટ પૂરા પાડવામાં આવે છે.
(3) તેમાં પ્રાણીઓના રક્ષણ, ખોરાક, આરોગ્ય વગેરેની કાળજી રાખવામાં આવે છે.
વન્ય પ્રાણી અભયારણ્ય
(1) તેમાં પ્રાણીઓ મુક્ત-છૂટાં હોય છે.
(2) તે કુદરતી વસવાટ છે.
(3) તેમાં મુખ્યત્વે રક્ષણનો ઉદ્દેશ હોવાથી પ્રાણીઓને નુકસાન થાય તેવી બધી પ્રવૃત્તિઓ પર પ્રતિબંધ હોય છે.
(c) નાશ:પ્રાય જાતિ અને લુપ્ત જાતિ
ઉત્તર :
નાશ:પ્રાય જાતિ
(1) નિર્ધારિત સંખ્યાથી ઓછી સંખ્યા ધરાવતી જાતિને નાશ:પ્રાય જાતિ કહે છે.
(2) સંરક્ષણ ઉપાયો જેવા કે અભયારણ્યો, રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનો, આરક્ષિત યોજનાઓ વડે તેમને બચાવી શકાય છે.
(3) વાઘ, સિંહ, હાથી, જંગલી ભેંસ, સાબર નાશ:પ્રાય જાતિઓ છે.
લુપ્ત જાતિ
(1) પૃથ્વી પર અસ્તિત્વ ગુમાવી ચૂકેલી જાતિને લુપ્ત જાતિ કહે છે.
(2) લુપ્ત જાતિઓ પુનઃજીવિત કરી શકાતી નથી.
(3) ડાયનોસૉર લુપ્ત જાતિ છે.
(d) વનસ્પતિ સૃષ્ટિ અને પ્રાણીસૃષ્ટિ
ઉત્તર :
વનસ્પતિ સૃષ્ટિ
(1) પૃથ્વી પરની હરિયાળી વનસ્પતિ સૃષ્ટિને કારણે છે.
(2) જે-તે વિસ્તારની વનસ્પતિઓને તે વિસ્તારની વનસ્પતિ સૃષ્ટિ કહે છે.
(3) વનસ્પતિ સૃષ્ટિના સભ્યો પ્રકાશ – સંશ્લેષણ ક્રિયામાં વાતાવરણમાંથી કાર્બન ડાયૉક્સાઇડનું શોષણ કરે છે.
(4) સાલ, સાગ, આંબો, જાંબુ વગેરે વનસ્પતિ સૃષ્ટિ છે.
પ્રાણીસૃષ્ટિ
(1) પ્રાણીસૃષ્ટિના મોટા ભાગનાં પ્રાણીઓ ખોરાક માટે વનસ્પતિ પર સીધાં
આધારિત છે.
(2) જે તે વિસ્તારનાં પ્રાણીઓને તે વિસ્તારની પ્રાણીસૃષ્ટિ કહે છે.
(3) પ્રાણીસૃષ્ટિના સભ્યો પ્રકાશસંશ્લેષણ કરી શકતા નથી. તેથી કાર્બન ડાયૉક્સાઇડનું શોષણ કરતા નથી.
(4) ચિંકારા, ચિત્તલ, નીલગાય, દીપડો, વગેરે પ્રાણીસૃષ્ટિ છે.
પ્રશ્ન 3. નીચે આપેલા મુદ્દા પર વનનાબૂદીની અસરો જણાવો :
(a) વન્ય પ્રાણીઓ (b) પર્યાવરણ (c) ગામડાંઓ (d) શહેર (e) પૃથ્વી (f) આવનારી પેઢી
ઉત્તર :
(a) વન્ય પ્રાણીઓ : વનનાબૂદીને કારણે વન્ય પ્રાણીઓના કુદરતી નિવાસ નષ્ટ થાય છે. વન્ય પ્રાણી જાતિની સંખ્યામાં ઘટાડો થાય છે. ઘણાં વન્ય પ્રાણીઓ નાશ:પ્રાય જાતિ બને છે અને ઘણી જાતિઓ લુપ્ત થાય છે.
(b) પર્યાવરણ : વનનાબૂદીથી પર્યાવરણીય સંતુલન ખોરવાય છે. વાતાવરણમાં કાર્બન ડાયૉક્સાઇડનું પ્રમાણ વધે છે. પરિણામે ગ્લોબલ વૉર્મિગ અને પ્રદૂષણ થાય છે. જલચક્રનું સંતુલન ખોરવાય છે. વરસાદમાં ઘટાડો થાય છે. ભૂમિનું ધોવાણ વધે છે. ભૂમિની ફળદ્રુપતા ઘટે છે.
(c) ગામડાંઓ : ગામડાંઓ જંગલોની સાથે નજીકથી સંકળાયેલાં હોય છે. વનનાબૂદીથી વન્ય પ્રાણીઓ નજીકના ગામડામાં આવી જતાં પાલતુ પ્રાણીઓ અને મનુષ્યો માટે ભય સર્જાય છે. મનુષ્યો સ્વબચાવ માટે વન્ય પ્રાણીઓનો શિકાર કરે છે. ગ્રામ્ય વિસ્તારની વ્યક્તિઓને બળતણ, ફળ, લાકડાં મળતાં નથી. વરસાદમાં ઘટાડો થાય છે.
(d) શહેર : વનનાબૂદીની શહેર પર સીધી અસર થતી નથી. પરંતુ પર્યાવરણના ફેરફારથી વધુ ગરમ ઉનાળો, વરસાદની અનિયમિતતા, દુષ્કાળ કે પૂરની સ્થિતિ શહેરને પણ અસર કરે છે.
(e) પૃથ્વી : વનનાબૂદીથી પૃથ્વીની ફળદ્રુપ ભૂમિ રણમાં ફેરવાય છે. પૃથ્વીના તાપમાનમાં વધારો થાય છે. આબોહવામાં બદલાવ, ભૂગર્ભીય જળનાં સ્તર ઊંડાં ઊતરતાં જાય છે.
(f) આવનારી પેઢી : વનનાબૂદીથી આવનારી પેઢીને શુદ્ધ હવા અને પાણી મળી શકશે નહીં. તેમને સ્વચ્છ અને હરિયાળું પર્યાવરણ મળશે નહીં.
પ્રશ્ન 4. શું થશે જો…………
(a) આપણે વૃક્ષો કાપતાં રહીશું તો…..
ઉત્તર : (1) પર્યાવરણીય સંતુલન જોખમાશે. (2) પૃથ્વીના તાપમાન અને પ્રદૂષણના સ્તરમાં વધારો થશે. (3) ઘણાં વન્ય પ્રાણીઓના નિવાસ ખોરવાશે. (4) પૂર અને દુષ્કાળ જેવી કુદરતી આફતોની સંભાવના વધશે. (5) વરસાદ અને ભૂમિની ફળદ્રુપતામાં ઘટાડો થશે.
(b) કોઈ પ્રાણીનું નિવાસસ્થાન ગુમાવાય / નાશ પામે તો…..
ઉત્તર : (1) પ્રાણી અસુરક્ષિત થઈ જાય. (2) તેની સંખ્યામાં ઘટાડો થતાં નાશ:પ્રાય બની શકે. (c) ભૂમિનું ઉપલું પડ અનાવરિત થઈ જાય તો……
(c) ભૂમિનું ઉપલું પડ અનાવરિત થઈ જાય તો……
ઉત્તર : (1) ભૂમિમાં સેન્દ્રિય પદાર્થોનો ઘટાડો થઈ જાય. (2) ભૂમિની ફળદ્રુપતામાં ઘટાડો થતો જાય. (3) ફળદ્રુપ ભૂમિ રણમાં ફેરવાતી જાય.
પ્રશ્ન 5. ટૂંકમાં ઉત્તર આપો :
(a) આપણે જૈવવિવિધતાનું સંરક્ષણ શા માટે કરવું જોઈએ?
ઉત્તર : આપણે જૈવવિવિધતાનું સંરક્ષણ (1) સજીવ જાતિઓને લુપ્ત થતી અટકાવવા (2) નિવસનતંત્રની આહારશૃંખલા અને આહારજાળ જાળવી રાખવા માટે કરવું જોઈએ.
(b) સુરક્ષિત જંગલો પણ વન્ય પ્રાણીઓ માટે સંપૂર્ણ રીતે સુરક્ષિત નથી. શા કારણે?
ઉત્તર : સુરક્ષિત જંગલો પણ વન્ય પ્રાણીઓ માટે સંપૂર્ણ રીતે સુરક્ષિત નથી. કારણ કે જંગલોની આસપાસ રહેતા લોકો તેનો અતિ ઉપયોગ કરીને નષ્ટ કરી દે છે.
(c) કેટલાક આદિવાસીઓ જંગલ પર આધારિત છે. કઈ રીતે?
ઉત્તર : કેટલાક આદિવાસીઓ તેમના વસવાટ, ખોરાક, બળતણ, કપડાં અને અન્ય જરૂરિયાતો માટે જંગલ પર આધારિત છે.
(d) વનનાબૂદીનાં કારણો અને અસરો કઈ છે?
ઉત્તર :
વનનાબૂદીનાં કારણો : (1) ખેતીવાડી માટે જમીનની જરૂરિયાત (2) રહેઠાણ અને કારખાનાઓ માટે જમીનની જરૂરિયાત (૩) બળતણ અને ફર્નિચર માટે લાકડાનો અમર્યાદિત ઉપયોગ.
વનનાબૂદીની અસરો : (1) વાતાવરણમાં કાર્બન ડાયૉક્સાઇડનો વધારો (2) પૃથ્વીના તાપમાન અને પ્રદૂષણમાં વધારો (3) વરસાદ અને ભૂમિ ફળદ્રુપતામાં ઘટાડો.
(e) રેડ ડેટા બુક એટલે શું?
ઉત્તર : રેડ ડેટા બુક એટલે નાશ:પ્રાય જાતિઓનો રેકૉર્ડ રાખતી બુક.
(f) સ્થળાંતરણ શબ્દથી તમે શું સમજ્યા?
ઉત્તર : સ્થળાંતરણ કેટલીક પક્ષી જાતિઓ પ્રત્યેક વર્ષે તેમના મૂળ નિવાસમાં વાતાવરણીય બદલાવને કારણે અન્ય અનુકૂળ વસવાટમાં ઊડી જાય છે. ઠંડી સામે બચવા અને ઈંડાં મૂકવા માટે પક્ષીઓ સ્થળાંતર કરે છે.
પ્રશ્ન 6. કારખાનાંઓ અને રહેઠાણની સતત વધતી માંગના કારણે જંગલો અવિરતપણે કપાઈ રહ્યાં છે. શું આ પરિયોજનાઓ માટે વૃક્ષો કાપવા યોગ્ય છે? આ બાબત પર ચર્ચા કરો તથા એક ટૂંકો અહેવાલ તૈયાર કરો.
ઉત્તર : ના, કોઈ પણ પરિયોજનાઓ માટે અવિરતપણે વૃક્ષો કાપવા યોગ્ય નથી. આપણે ફક્ત વૃક્ષો કાપતાં નથી, પરંતુ ઘણાં પ્રાણીઓના કુદરતી નિવાસ દૂર કરીએ છીએ. પર્યાવરણીય સંતુલન ખોરવાય છે. તેની ઘણી દૂરગામી (લાંબા ગાળાની) હાનિકારક અસરો સમગ્ર જીવસૃષ્ટિ પર સર્જાય છે. કારખાનાંઓ પ્રદૂષણમાં વધારો કરે છે અને પ્રદૂષણ નિયંત્રિત કરતાં વૃક્ષો દૂર કરાય છે.
પ્રશ્ન 7. તમારા સ્થાનિક વિસ્તારમાં લીલોતરી બનાવી રાખવા માટે તમે કેવી રીતે યોગદાન આપી શકો છો? તમારા દ્વારા લેવામાં આવનારાં પગલાંની યાદી તૈયાર કરો.
ઉત્તર : સ્થાનિક વિસ્તારમાં લીલોતરી બનાવી રાખવા માટેનાં પગલાંની યાદી :
(1) સ્થાનિક વિસ્તારમાં વધુ ને વધુ વૃક્ષો ઉગાડીશું. (2) રોપેલા છોડની જાળવણી અને તેને પૂરતું પાણી પૂરું પાડીશું. (3) સ્થાનિક લોકોને વૃક્ષોના ફાયદાઓની માહિતી આપીશું. (4) જન્મદિવસે ઉંમરના વર્ષની સંખ્યા જેટલા છોડ રોપી અને તેની સંભાળના શપથ લઈશું. (5) વૃક્ષો કાપવાના ગેરફાયદાની માહિતી આપીશું. (6) માત્ર વૃક્ષોની ડાળી જ કાપવામાં આવે અને સમગ્ર વૃક્ષ કપાતાં અટકાવવાની જવાબદારી લઈશું.
પ્રશ્ન 8. વનનાબૂદીના કારણે વરસાદમાં ઘટાડો કેવી રીતે આવ્યો છે? સમજાવો.
ઉત્તર : વનસ્પતિઓ પર્યાવરણમાં જલચક્રને જાળવી રાખવા માટેના મુખ્ય એકમ છે.
વનનાબૂદીથી વનસ્પતિઓ વડે પાણીનું શોષણ, બાષ્પરૂપે ઉત્સર્જન બંધ થતું જાય છે. વાતાવરણમાં યોગ્ય પ્રમાણમાં બાષ્પ એકત્ર થતી નથી. બાષ્પ ઠંડી પડવા માટેની સ્થિતિ સર્જાતી નથી. વરસાદી પવનોને રોકવા માટે વૃક્ષો ન હોવાથી વરસાદમાં ઘટાડો આવ્યો છે.
પ્રશ્ન 9. તમારા રાજ્યમાં આવેલ રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનની માહિતી એકત્રિત કરો તથા ભારતના નકશામાં તેના સ્થાનને ઓળખો અને દર્શાવો.
ઉત્તર : ગુજરાત રાજ્યમાં આવેલા રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનની સંખ્યા 4 છે.
(1) ગીર જંગલ રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન (સૌરાષ્ટ્ર) એશિયાઈ સિંહની વસતિ ધરાવતો
સુપ્રસિદ્ધ વિસ્તાર છે.
(2) બ્લેકબક (કાળિયાર) રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન ભાવનગર જિલ્લામાં વેળાવદરમાં આવેલું છે. કાળિયારની ખૂબ વસતિ ધરાવે છે.
(3) વાંસદા રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન વલસાડ જિલ્લામાં ડાંગ વિસ્તાર નજીક આવેલું છે. ત્યાં નાશ:પ્રાય જાતિ પેઇન્ટેડ દેડકો જોવા મળે છે.
(4) દરિયાઈ રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન (જામનગર નજીક) સમૃદ્ધ પરવાળાં, દરિયાઈ લીલ અને મેન્ગૃવ વિવિધતા માટે જાણીતા છે.
પ્રશ્ન 10. આપણે કાગળનો બચાવ શા માટે કરવો જોઈએ? એવાં કાર્યોની યાદી બનાવો કે જેમાં તમારા દ્વારા કાગળની બચત થઈ શકે.
ઉત્તર : 1 ટન કાગળ મેળવવા માટે 17 પૂર્ણવિકસિત વૃક્ષો કાપવામાં આવે છે. આથી કપાતાં વૃક્ષોની સંખ્યા ઘટાડવા આપણે કાગળનો બચાવ કરવો જોઈએ, કાગળની બચત થઈ શકે તેવાં કાર્યોની યાદી :
(1) કાગળનો પુનઃઉપયોગ તેમજ રિસાઇકલ કરવું જોઈએ. (2) નકામા પેપર / કાગળ ભેગા કરી તેને રિસાઇકલ માટે મોકલવા. (3) પરીક્ષામાં જવાબવહીના ઉપયોગમાં બિનજરૂરી લખાણ ન લખી તેનો વ્યય અટકાવવો. (4) બૅન્કિંગ વ્યવહારમાં ડિજિટલ કે નેટ બૅન્કિંગનો ઉપયોગ વધારવો. (5) વર્ગકાર્ય અને ગૃહકાર્ય માટે નોટબુક કે ફૂલસ્કેપનાં પાનાંઓનો પૂરેપૂરો ઉપયોગ કરવો. (6) નોટબુકનાં પાનાં બિનજરૂરી લખાણ કે માત્ર નામ અથવા લીટા કરી બગાડવામાં ન આવે. (7) જે-તે અભ્યાસ ધોરણને અંતે વધેલાં કોરાં પાનાં આગળના ધોરણમાં ઉપયોગમાં લેવામાં આવે. (8) અભ્યાસ પાઠ્યપુસ્તકો વર્ષના અંતે જે-તે ધોરણમાં આવતા વિદ્યાર્થીને આપી તેનો ઉપયોગ કરાવવામાં આવે.
પ્રશ્ન 11. નીચે આપવામાં આવેલ શબ્દના અંગ્રેજી શબ્દો વડે કોયડાને પૂર્ણ કરો :
(RED DATA BOOK, ENDEMIC, EXTINCT, ENDANGERED, BIODIVERSITY, DESERTS)
ઊભી ચાવી :
(1) જાતિ કે જે લુપ્તતાના આરે છે.
(2) નાશ:પ્રાય જાતિઓની નોંધણી કરતી ચોપડી
(5) વનનાબૂદીની અસર
આડી ચાવી :
(1) જાતિ કે જે લુપ્ત થયેલ છે.
(3) ચોક્કસ સ્થાને જ જોવા મળતી જાતિઓ
(4) કોઈ વિસ્તારમાં જોવા મળતી વનસ્પતિઓ, પ્રાણીઓ અને સૂક્ષ્મ જીવોની વિવિધતા
Also Read :
ધોરણ 8 વિજ્ઞાન પાઠ 6 સ્વાધ્યાય
